Chương 11: Thiền định – Quán chiếu
Trong toàn bộ hệ thống tu tập của Phật giáo, thiền định là phương tiện căn bản để giải thoát khỏi khổ đau và vô minh. Đức Phật, trong đêm thành đạo dưới cội Bồ đề, đã dùng thiền định làm phương tiện trực tiếp để vượt qua tất cả cấu uế của tâm và thể nhập tuệ giác vô ngã. Chính vì vậy, thiền định là xương sống của Đạo Phật, được triển khai qua hai hướng song hành: thiền chỉ và thiền quán.
Thiền chỉ: Làm tâm an tịnh
Thiền chỉ (Samatha) dịch là “chỉ”, tức là dừng lại, làm tĩnh lặng, là pháp môn giúp tâm an trú vào một đối tượng duy nhất, nhờ đó chế ngự phiền não, ngăn chặn vọng tưởng, tạo ra trạng thái nhất tâm.
Mục tiêu chính của thiền là tâm Định. Gồm những phương pháp thực hành:
Thiền chỉ thường bắt đầu với một đề mục cụ thể. Trong Thanh Tịnh Đạo Luận (thầy Phật Âm, Buddhaghosa) liệt kê 40 đề mục thiền chỉ, được chia thành nhiều loại:
– 10 đề mục biến xứ (kasina): Đất, nước, lửa, gió, xanh, vàng, đỏ, trắng, ánh sáng, hư không.
– 10 đề mục bất tịnh (asubha): 10 giai đoạn phân hủy của cơ thể, dùng để đối trị tham dục.
– 10 án xứ tùy niệm (anussati): Niệm Phật, Pháp, Tăng, Giới, Thí, Thiên, hơi thở, thân, cái chết, tâm.
– 4 vô lượng tâm: Từ, Bi, Hỷ, Xả.
– 1 đề mục phân tích tứ đại: Địa, Thủy, Hỏa, Phong trong thân.
– 1 đề mục quán vô thường đối với thức ăn: Quán chiếu sự bất tịnh của thực phẩm.
– 4 thiền vô sắc: Không vô biên xứ, Thức vô biên xứ, Vô sở hữu xứ, Phi tưởng phi phi tưởng xứ.
– Người viết thêm 1 đề mục quán chiếu về hư không (Vô).
Thông dụng nhất trong tất cả là quán niệm hơi thở (ānāpānasati). Trong kinh Quán niệm hơi thở (Anapanasati – kinh Trung Bộ số 118), Đức Phật dạy:
“Này các Tỳ kheo, nếu người nào thành tựu đầy đủ các pháp quán niệm hơi thở, thì người ấy thành tựu cả bốn niệm xứ.”
Hành giả tập trung hoàn toàn vào hơi thở vào – ra, không để tâm tán loạn. Qua thời gian, tâm dần lắng xuống, hình thành các tầng thiền định.
Theo truyền thống, hành giả có thể đạt đến bốn tầng Sắc giới định:
– Sơ thiền: có tư duy (tầm, từ), hỷ, lạc, nhất tâm.
– Nhị thiền: bỏ tầm, từ – chỉ còn hỷ, lạc, nhất tâm.
– Tam thiền: bỏ hỷ – chỉ còn lạc, nhất tâm.
– Tứ thiền: bỏ cả lạc – chỉ còn xả, nhất tâm.
Ngoài ra còn có bốn tầng định Vô sắc giới, vượt qua hình tướng vật chất.
Tuy nhiên, Đức Phật luôn nhấn mạnh rằng thiền định không phải mục tiêu cuối cùng, vì nó chỉ giúp tạm thời chế ngự phiền não, chứ chưa tận diệt được gốc rễ vô minh. Do đó, ngoài thiền chỉ, hành giả có thêm phương pháp thiền quán.
Thiền quán: Quán sát thân – thọ – tâm – pháp
Thiền quán (vipassanā), hay còn gọi là thiền minh sát, là phương pháp quán chiếu bản chất thật của các hiện tượng, để thấy rõ bản chất Vô thường, Vô ngã, Niết bàn của vạn hữu.
Trong kinh Tứ Niệm Xứ (Satipaṭṭhāna Sutta – kinh Trung Bộ số 10), Đức Phật dạy rằng hành giả phải thực hành chánh niệm trong bốn lĩnh vực:
– Quán thân (kāyānupassanā):
Quan sát thân thể như là một tập hợp các yếu tố, không có gì trường tồn. Bao gồm quán hơi thở, sự hoại diệt của xác thân, quán tứ đại, quán xác chết (trong kinh có 9 giai đoạn phân rã) nhằm giúp đoạn trừ chấp thân và tham dục.
– Quán thọ (vedanānupassanā):
Quan sát các cảm thọ (khổ, vui, trung tính) khi chúng sinh khởi, tồn tại và tan diệt, nhằm thấy rõ cảm giác là gốc rễ của khổ đau.
– Quán tâm (cittānupassanā):
Nhận biết trạng thái tâm hiện tại: tham hay không tham, sân hay không sân, phóng dật hay định tĩnh… nhận biết 51 loại tâm hành giúp phát triển tỉnh giác, nhận ra rằng tâm luôn thay đổi.
– Quán pháp (dhammānupassanā):
Pháp là đối tượng của tâm. Quán chiếu các pháp sinh diệt như ngũ uẩn, lục căn, lục trần… hành giả thấy rõ chân lý khổ, nguyên nhân, con đường và sự chấm dứt.
Trong kinh này, Đức Phật kết luận:
“Đây là con đường độc nhất để thanh tịnh hóa chúng sinh, vượt qua sầu bi, đoạn tận khổ ưu, thành tựu chánh trí và chứng ngộ Niết bàn.”
—–
Mặc dù có sự phân biệt, nhưng thiền chỉ và thiền quán không thể tách rời trong hành trình tu tập. Thiền giúp tâm an tịnh, là điều kiện để Quán vận hành sâu sắc và bền vững. Ngược lại, quán chiếu giúp tuệ giác phát sinh, đoạn trừ vô minh, hoàn thành mục tiêu tối hậu.
Thiền định – Quán chiếu là hai phương diện tương ứng giữa an tịnh và tỉnh thức, giữa thu nhiếp và soi sáng, giữa tập trung và tuệ giác. Người chỉ có thiền định mà không có quán chiếu thì dễ rơi vào chấp thủ trạng thái an lạc. Người chỉ có quán chiếu mà tâm tán loạn thì khó đạt tuệ giác chân thực.
Do đó, hành giả chân chính phải biết phối hợp giữa thiền chỉ và thiền quán, như hai cánh của một con chim. Khi tâm an và tuệ sáng, con đường giải thoát sẽ mở ra rõ ràng.
Tài liệu “Phật học căn bản” được biên soạn và chỉnh sửa bởi tác giả Du An (游安)
🙏 Một lời mời nhỏ từ trái tim 🙏
Nếu một phần nào đó trong bài giảng này đã chạm đến bạn, như một âm thanh từ xa xăm vọng về giữa đời sống bề bộn, thì có lẽ chúng ta đang cùng nhau bước đi trên một con đường mà không ai phải gọi tên.
Hành trình giữ cho ngọn đèn này cháy sáng không phải lúc nào cũng dễ dàng. Tôi không thuộc về một tổ chức, không có tài trợ, cũng chẳng có sân khấu lớn. Chỉ có tiếng nói, đôi khi là giữa khuya. Và một niềm tin, rằng mỗi người nghe là một người đang thức dậy.
Nếu bạn muốn nâng đỡ hành trình này, xin hãy gửi một giọt nước nhỏ vào dòng sông ấy.
🔹 Truy cập website chính thức: https://dcp.ensoanalog.com
🔹 Hoặc chuyển khoản ủng hộ qua MoMo: http://bit.ly/45Mvp1t
🔹 Hoặc chuyển khoản ủng hộ qua Vietcombank: Nguyễn Anh Duy 9906209669
Từng đóng góp của bạn là một hạt giống thiêng, nuôi dưỡng Đạo của Âm thanh, và giữ cho nó được cất lên trong thế giới này.